Επέρχεται σήμερα ο θάνατος της συμβίωσης και οικογένειας ή είναι πλέον μεγαλύτερη ανάγκη;

«Ένα μόνο πάθος υπάρχει που ικανοποιεί την ανάγκη του ανθρώπου
για την ενότητα με τον κόσμο και για την ταυτόχρονη απόκτηση μιας αίσθησης ακεραιότητας και ατομικότητας.
Το πάθος αυτό είναι η αγάπη».

Έριχ Φρομ, Ηυγιής κοινωνία, (μτφρ. Δ,Θεοδωρακάτος), εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1973.

Μερικά βασικά ερωτήματα

Ακούγεται και γράφεται συχνά σήμερα ότι σύντομα επέρχεται στην εποχή μας ο θάνατος της οικογένειας. Υπάρχει τεράστιος αριθμός διαζυγίων (50% στον Δυτικό κόσμο, 27% στην Ελλάδα, ποσοστό συνεχώς ανερχόμενο), η μονογαμική σχέση δεν υπάρχει ούτε για τις περισσότερες γυναίκες, οι σύζυγοι δεν έχουν χρόνο για τη σχέση τους, ούτε για τα παιδιά τους. Οι οικογένειες δεν ενδιαφέρονται να μεγαλώσουν παιδιά κι ο μέσος όρος είναι ένα παιδί για κάθε οικογένεια (1,2 για την ακρίβεια).

Πολλές γυναίκες δεν θέλουν καθόλου παιδιά κι αφοσιώνονται στην καριέρα τους. Άλλες δεν θέλουν να παντρευτούν και συχνά κάνουν ένα παιδί (για να εκπληρώσουν κάποια βιολογική ή άλλη ανάγκη τους) χωρίς να θέλουν να παντρευτούν τον πατέρα του. Σε πολλές χώρες (Αγγλία π.χ.) το ποσοστό φτάνει το 31%. Πάρα πολλά παιδιά της σύγχρονης οικογένειας παρουσιάζουν έντονα και συχνά ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα (νευρωτική κατάθλιψη, αίσθηση κενού, αδιαφορία για καριέρα, αδιαφορία για σχέσεις, εθισμό στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά) και μια μεγάλη γκάμα βίαιης και παραπτωματικής συμπεριφοράς.

Για πολλούς λοιπόν οι σημερινές ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες δεν ευνοούν πλέον την ύπαρξη αυτού του θεσμού, και έτσι σιγά σιγά αυτός οδηγείται σ’ ένα μοιραίο τέλος. Άλλες απόψεις ισχυρίζονται ότι μεν αυτό το είδος του γάμου θα πεθάνει, αλλά θα βρεθούν άλλες μορφές οικογένειας πιο ταιριαστές με τις σημερινές συνθήκες (π.χ. τα κιμπούτζ που δοκιμάστηκαν στο Ισραήλ). Υπάρχουν άλλοι που λένε ότι απλώς η οικογένεια περνάει μια μεταβατική φάση, θα αναμορφωθεί, θα προσαρμοσθεί στις νέες συνθήκες και θα επιβιώσει ανανεωμένη, γιατί είναι μια βασική ανάγκη του ανθρώπου.

Μια πολύ σύντομη ιστορική αναδρομή

Ο άνθρωπος είναι αγελαίο ζώο σαν όλα σχεδόν α ανώτερα θηλαστικά κι έτσι, απ’ότι γνωρίζουμε, ζούσε πάντα σε κάποιας μορφής οικογένεια. Οι λόγοι που τον ώθησαν (αυτόν και τα άλλα θηλαστικά) σε δημιουργία οικογενειακών μορφών συλλογικής ζωής μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις κατηγορίες:

1. Βιολογικοί λόγοι

Ο βασικότερος λόγος ύπαρξης κάθε ατόμου είναι, απ’ ότι φαίνεται, η διαιώνιση του είδους. Όσο πιο ψηλά ανεβαίνουμε στην κλίμακα διαφοροποίησης των θηλαστικών, τόσο μεγαλύτερο χρόνο ανατροφής των απογόνων τους έχουμε. Το ανθρώπινο είδος παραμένει αβοήθητο μετά τη γέννησή του για πολλά χρόνια, και έτσι χρειάζεται απαραίτητα την παρουσία γονιού, συνηθέστατα της μητέρας, για την επιβίωση, ανατροφή και προστασία του.

Η γυναίκα είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιβιώσει χωρίς τη βοήθεια ενός αρσενικού-κυνηγού που θα φέρει τροφή σ’αυτήν και τα παιδιά της και θα τους προστατεύσει με τη δύναμή του (παλαιότερα μυϊκή, τώρα οικονομική κ.λ.π.) από τους εξωτερικούς κινδύνους. Για να ωθήσει τον άντρα σ’αυτή τη θέση βασικό ρόλο παίζει η σεξουαλικότητα – αλλά όχι μόνο. Είναι γνωστό ότι όλα τα θηλυκά θηλαστικά δεν έχουν οργασμό, δεν έχουν ευχαρίστηση από τη σεξουαλική πράξη. Έχουν οίστρο, μια περίοδο δηλαδή που οι ορμονικές επιταγές επιβάλλουν να δεχτούν το σεξ. Είναι επίσης γνωστό ότι οι περίοδοι οίστρου συχνά είναι πάρα πολύ αραιές (κάθε 1-2 χρόνια).

Στο ανθρώπινο είδος όμως η γυναίκα παίρνει ευχαρίστηση, έχει οργασμό και είναι διαθέσιμη για σεξουαλική επαφή όποτε το θελήσει. Αυτό οφείλεται, κατά την προσωπική μου άποψη (ίσως το έχουν πει κι άλλοι και να έκανα μια πλημμελή αναδίφηση της βιβλιογραφίας), σε μια γονιδιακή αλλαγή ώστε να προσαρμοσθεί με τη Δαρβινική έννοια και να έχει τη δυνατότητα για σεξ ανά πάσα στιγμή κι έτσι να μπορέσει να κρατήσει τον άντρα «στο σπίτι».

Η βαθμιαία αποκτημένη δυνατότητα ευχαρίστησης επέτεινε τις αλλαγές αυτές.

2. Κοινωνικοί λόγοι

Η ανάγκη επιβίωσης απέναντι σ’ένα εχθρικό περιβάλλον ανάγκασε τους ανθρώπους να δημιουργήσουν ομάδες, φυλές με κοινούς δεσμούς και αλληλοβοήθεια. Η ανάγκη όμως σεξουαλικής ικανοποίησης και η (ασυνείδητη) ανάγκη διαιώνισης του είδους (να μεταδώσει τα γονίδιά του που είναι η μόνη μορφή αθανασίας) δημιούργησαν μια κατάσταση όπου το ισχυρότερο αρσενικό είχε όλα τα θηλυκά της ομάδας, την καλύτερη τροφή κλπ). Αυτό είναι η κύρια μορφή οικογένειας στα περισσότερα ανώτερα θηλαστικά.

Ο άνθρωπος όμως δημιούργησε τότε την πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση απέναντι στο καπιταλιστικό μονοπωλιακό κατεστημένο του ισχυρού αρσενικού: Η επανάσταση με βίαιες (φόνος του πατέρα) ή άλλες διαδικασίες οδήγησε στη δημιουργία οικογένειας. Κάθε αρσενικός θα μπορούσε να έχει κι αυτός μια γυναίκα και να δημιουργεί τα δικά του παιδιά. Αυτό νομιμοποιήθηκε σιγά σιγά με τη δημιουργία παραδόσεων και νόμων (ου μοιχεύσεις, ουκ επιθυμήσεις τη γυναίκα του πλησίον σου κλπ).

Έτσι η δημιουργία οικογένειας έφερε μεγαλύτερη αρμονία στη φυλή και καλύτερη συνεργασία ισχυρών και αδυνάτων. Ήταν μια από τις πρώτες μορφές δημοκρατίας. Βέβαια, αυτή η σημαντική εξέλιξη έγινε, ως συνήθως, εις βάρος των γυναικών. Κι έτσι στην εποχή μας, τα τελευταία 50 χρόνια, έχουμε τη δεύτερη σημαντική επανάσταση του ανθρώπινου είδους, τη φεμινιστική! Η γυναίκα άρχισε να δουλεύει, να είναι οικονομικά ανεξάρτητη, να μπορεί να ελέγχει την αναπαραγωγική της λειτουργία (το «χάπι») και αυτό έφερε πάρα πολλά καλά στη σημερινή κοινωνία αλλά και προβλήματα, στα οποία θα αναφερθώ λίγο αργότερα.

3. Ψυχολογικοί λόγοι

Οι ψυχολογικοί λόγοι συνδέονται ασφαλώς και αλληλοεπηρεάζονται με τους κοινωνικούς και βιολογικούς, που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Επειδή το ανθρώπινο βρέφος είναι απόλυτα εξαρτημένο για την επιβίωσή του από τη μητέρα του, υπάρχει η ανάγκη να κάνει δεσμό σωματοψυχικό με τη μητέρα αυτή (attachment). Σήμερα, γνωρίζουμε πάρα πολλά στοιχεία για τον δεσμό αυτό που είναι πολύπλοκος, αρχίζει από την ενδομήτρια ζωή και καταλήγει στην ενηλικίωση, περνώντας από πολλές φάσεις.

Δυσκολίες στη διάρκεια αυτών των φάσεων, και ιδιαίτερα στη διάρκεια του πρώτου χρόνου της ζωής, θα έχουν πολύ σημαντικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου. Υπάρχουν βέβαια και πάρα πολλές άλλες ψυχολογικές παράμετροι, όπως π.χ. η παιδική σεξουαλικότητα, αλλά τόνισα κυρίως τη δημιουργία δεσμού γιατί αυτή έχει σημαντικότατο ρόλο στα προβλήματα της σημερινής οικογένειας.

Οι βιολογικοί λόγοι δεν μεταβάλλονται εύκολα. Υπάρχουν ασφαλώς γονιδιακές μεταβολές, αλλά παίρνουν χιλιάδες χρόνια. Το ίδιο περίπου αφορά και τους ψυχολογικούς λόγους, παρόλο που μερικοί μπορούν να προσαρμοστούν ευκολότερα, αλλά πάλι χρειάζονται χιλιάδες χρόνια.

Αυτοί που μεταβάλλονται συνεχώς, άλλοτε ταχύτερα άλλοτε λιγότερο, είναι οι κοινωνικοί παράγοντες. Ξεχωρίζω τους παράγοντες αυτούς σε δύο αδρές κατηγορίες, αυτούς που επηρεάζουν κυρίως την οικογένεια εσωτερικά και εκείνους που την επηρεάζουν εξωτερικά ή γενικότερα.

Θα εξετάσουμε τώρα πολύ περιληπτικά μερικούς από τους παράγοντες αυτούς, που επηρεάζουν καταλυτικά τη σημερινή οικογένεια και θα καθορίσουν την πορεία και το μέλλον της.

Παράγοντες που επηρεάζουν την εσωτερική ζωή της οικογένειας

Υπάρχουν έντονες αλλαγές στον γάμο, τις ερωτικές σχέσεις και την ανατροφή των παιδιών. Σε μέγιστο βαθμό οι αλλαγές αυτές οφείλονται στη φεμινιστική επανάσταση – τη δεύτερη μεγάλη κοινωνική επανάσταση στην ιστορία του ανθρώπου. Η απελευθέρωση της γυναίκας στον Δυτικό κόσμο επήλθε για οικονομικούς λόγους. Στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο οι γυναίκες εργάστηκαν και συνέχισαν και μετά από αυτόν.

Η οικονομική ανεξαρτησία ήταν ο κύριος μοχλός που μετέτρεψε τη γυναίκα από ουσιαστικά υποτελή του άνδρα σε ισότιμο σύντροφο. Οι γυναίκες επιζητούν τώρα καριέρα, δεν θέλουν να κάνουν πολλά παιδιά, αρκετές φορές καθόλου. Η σχέση με τον άνδρα άλλαξε ριζικά. Παλιότερα σε αιτήσεις διαζυγίου ήταν 1 στις 20 περιπτώσεις που ζητούσε η γυναίκα διαζύγιο. Τώρα είναι 15-16 φορές στις 20.

Η γυναίκα επιζητεί μεγαλύτερη σεξουαλική ελευθερία και ικανοποίηση. Ο αριθμός των γυναικών που έχουν μία ή περισσότερες φορές εξωσυζυγικές σχέσεις κυμαίνονται από 20-70%, ανάλογα με τις χώρες και τις στατιστικές. (Το αντίστοιχο ποσοστό των ανδρών φτάνει το 90%, αλλά αυτό ήταν πάντα έτσι.).

Ο γάμος, ως θεσμός, έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα. Λόγω της εργασίας και των δύο συντρόφων έχουν σπάνιες ευκαιρίες και λίγο χρόνο να είναι μαζί και να σφυρηλατήσουν σιγά σιγά μια πιο ολοκληρωμένη σχέση.

Επειδή τα άτομα, και ιδίως οι γυναίκες, ζητούν μια καλύτερη ποιότητα σχέσης, όταν δεν τη βρίσκουν καταφεύγουν εύκολα στο διαζύγιο. Οι νέες κοπέλες είναι συνήθως πιο κυριαρχικές σήμερα απέναντι στους νέους (ακόμη και στην πάλαι ποτέ ανδροκρατική Ελλάδα), κι αυτό δημιουργεί πολλά προβλήματα στις σχέσεις. Οι νέοι έχουν αναπτύξει αμυντικά μια αδιαφορία για το σεξ και αντιμετωπίζουν συχνά προβλήματα όπως ανικανότητα.

Συχνά, παρά τη μεγάλη σεξουαλική ελευθερία, πάρα πολλοί νέοι και πάρα πολλές νέες είναι μόνοι και νιώθουν μοναξιά. Οι επαφές γίνονται σχετικά απρόσωπα μέσω του Internet, αλλά μου έχει κάνει εντύπωση ότι συχνά μιλούν πολύ στο Διαδίκτυο αλλά αποφεύγουν να συναντηθούν.

Το κύριο όμως πρόβλημα για μένα είναι η ανατροφή των παιδιών. Πρώτα είχαμε την εκτεταμένη οικογένεια με κύριο πρόσωπο τη μητέρα, αλλά και τον πατέρα, τους συγγενείς, τη γειτονιά. Τώρα η οικογένεια αυτή τείνει να εκλείψει στις μεγάλες πόλεις. Μεταβήκαμε, στην πυρηνική οικογένεια (συνήθως μητέρα-πατέρας κι ένα παιδί, σπανιότερα δύο). Αυτό έχει μειονεκτήματα πολλά, αλλά έγινε πολύ χειρότερο από την ανάγκη να έχουμε άλλα πρόσωπα να φροντίζουν το παιδί λόγω της εργασίας της μητέρας. Τα πρόσωπα αυτά είναι συχνά άλλης εθνικότητας και πολλές φορές αλλάζουν.

Έτσι έχουμε σήμερα μια καινούργια μορφή οικογένειας, την οποία ονομάζω «νέο-εκτεταμένη», όπου γονείς, η εναλλασσόμενη βοηθός (πολλές φορές μία το πρωί και άλλη το απόγευμα), σπανιότερα κάποιες ώρες με γιαγιά και παππού, όταν υπάρχουν και είναι διαθέσιμοι, αποτελούν μια ετερόκλητη «οικογένεια» με διαφορετικές συμπεριφορές προς το παιδί. Το παιδί όμως χρειάζεται ένα πρόσωπο με την ίδια γλώσσα, φωνή, τρόπο χειρισμού, μυρωδιά, δέρμα κ.λ.π. ώστε να μπορέσει να δημιουργήσει δεσμό που θα αποτελεί τη βάση της κατοπινής του ασφάλειας.

Τα σημερινά παιδιά σ’ένα μεγάλο ποσοστό δεν δημιουργούν αυτόν τον ασφαλή δεσμό με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα ψυχικό κενό μέσα τους, που τα δυσκολεύει να κάνουν ουσιαστικές σχέσεις-δεσμούς με άλλους ανθρώπους. Άλλα παιδιά αποσύρονται και προσπαθούν να καλύψουν το κενό με ουσίες (αλκοόλ-φαγητό-ναρκωτικά) και άλλα επιζητούν μια συνεχή διέγερση που τη βρίσκουν συχνά στη βία και στην παραπτωματική συμπεριφορά.

Ο πατέρας, που ενδιαφέρεται σήμερα περισσότερο για τα παιδιά του, όταν παίρνει διαζύγιο ενδιαφέρεται πολύ λιγότερο γιατί κατά κανόνα ξαναπαντρεύεται και έχει άλλα παιδιά.

Έτσι έχουμε σήμερα:

Μονογονεϊκές οικογένειες που συνήθως αποτελούνται από τη μητέρα και ένα-δύο παιδιά, αλλά και Πολυγονεϊκές οικογένειες όπου διαζύγια και δεύτεροι ή και τρίτοι γάμοι δημιουργούν ένα «συνονθύλευμα» οικογενειακό. Τα παιδιά έχουν ένα φυσικό πατέρα, ένα «νέο πατέρα» από τον καινούργιο γάμο της μητέρας και συχνά κι έναν ακόμη «νεότερο πατέρα» από τον δεύτερο γάμο της. Αυτό είναι πολύ συνηθισμένο στο εξωτερικό, αλλά αυξάνεται ταχύτατα και στη χώρα μας.
Υπάρχει εδώ και ένα άλλο «μπέρδεμα» με τις αδελφικές σχέσεις. Γνήσια αδέλφια, αδέλφια που έφερε ο πατέρας από τον προηγούμενο γάμο, αδέλφια από τον καινούργιο γάμο (ετεροθαλή). Υπάρχουν προβλήματα έντονα για το ποια είναι η θέση του κάθε παιδιού στην καινούργια, ανασυστημένη οικογένεια.

Σε πολλές έρευνες (και μία εκτεταμένη που είχαμε κάνει στην κλινική μου – Κέντρο Οικογενειακής Ψυχιατρικής) στο Λονδίνο, περίπου 80% των παιδιών που προσέρχονταν στην κλινική ήταν παιδιά από διαζευγμένα ζευγάρια. Αλλά και για τους γονείς υπάρχουν περαιτέρω προβλήματα: π.χ. ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα απέναντι στα παιδιά του προηγούμενου γάμου της νέας του γυναίκας και αντίστροφα.

Τα προβλήματα αυτά επιτείνονται όταν έχουμε πολυεθνικές οικογένειες, γάμους μεταξύ ατόμων διαφορετικής φυλής, χρώματος, κουλτούρας και θρησκείας. Αυξάνονται ταχύτατα και στην Ελλάδα όπου ήδη το 10% του πληθυσμού είναι μετανάστες. Τα προβλήματα δεν είναι τόσο μεταξύ του ζευγαριού, αλλά αφορούν κυρίως τα παιδιά ου αντιμετωπίζουν προβλήματα στο σχολείο. (Πολλά τέτοια παιδιά δεν είναι εύκολα αποδεκτά από άλλα παιδιά που ανήκουν π.χ. σε μια φυλή. Παιδιά από λευκό και μαύρο γονιό δεν είναι αποδεκτά ούτε από τα μαύρα ούτε από τα λευκά παιδιά. Το ίδιο όσον αφορά θρησκεία, κουλτούρα κ.λ.π.).

Η ανατροφή αυτών των παιδιών συχνά είναι πολύ δύσκολη, γιατί είναι πολύ δύσκολο για κάθε γονιό να ξυφύγει από τους εσωτερικούς περιορισμούς (συχνά ασυνείδητους) που έχει από τη δική του ανατροφή.

Τα προβλήματα αυτά είναι έντονα στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης που βίωσαν το μεταναστευτικό ρεύμα νωρίτερα, αλλά είναι σίγουρο ότι πολύ σύντομα θα εμφανιστούν και στη χώρα μας. Συνήθως τα προβλήματα γίνονται έντονα στα παιδιά, που βιώνουν ένα συγκεχυμένο ρόλο κι έννοια ταυτότητας. Που ανήκουν; Στη χώρα των γονιών τους; Στην καινούργια χώρα όπου γεννήθηκαν;

Στις μεταναστευτικές οικογένειες τα προβλήματα γίνονται έντονα στη δεύτερη αυτή γενιά των παιδιών, που γεννήθηκαν π.χ. στην Ελλάδα, αλλά δεν είναι εύκολα αποδεκτά στο σχολείο και στη δουλειά – ανήκουν συνήθως και σε μια κατώτερη οικονομικά τάξη. Αυτό δημιουργεί συχνά θυμό με τους γονείς τους, με τον εαυτό τους, αλλά κυρίως με τη νέα πατρίδα τους. Αυτό οδηγεί σε αυξημένη χρήση ουσιών και επιθετικότητα (π.χ. τα παιδιά των προαστίων του Παρισιού, οι εξεγέρσεις στις διάφορες πόλεις της Αγγλίας κ.λ.π.).

Συχνά ως αδιέξοδο αυτά τα παιδιά στρέφονται προς τη θρησκεία, ιδιαίτερα οι μουσουλμάνοι, μόνο που αυτό συνδυάζεται μερικές φορές με φανατισμό, εγκληματική και τρομοκρατική συμπεριφορά και εξεγέρσεις.

Εξωτερικοί παράγοντες (κοινωνικοί) που επηρεάζουν την οικογένεια

Όπως τόνισα και παραπάνω, όλοι οι παράγοντες αλληλοδιαπλέκονται. Θα ξεχωρίσω δύο τρεις από αυτούς που τους θεωρώ πολύ σημαντικούς.

Τηλεόραση

Είναι τεράστια, ως γνωστόν, η επίδραση της τηλεόρασης στη σημερινή κοινωνία σ’όλους τους τομείς. Οι άνθρωποι ζουν μια «δεύτερη ζωή» μέσα από την τηλεόραση με πολλά θετικά και αρνητικά στοιχεία που δεν θα αναλύσω εδώ.

Ένα είναι βέβαιο: Για ένα πολύ μεγάλο αριθμό παιδιών η τηλεόραση είναι συχνά μια δεύτερη οικογένεια, που τα επηρεάζει σημαντικότατα στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους.

Ζούμε σ’έναν εικονικό κόσμο όπου είναι δύσκολο για τα παιδιά να ξεχωρίσουν τι είναι πραγματικό. Η βία είναι, ίσως, το σημαντικότερο πρόβλημα και, κατά την άποψή μου, όχι μόνο η βία των κινηματογραφικών ταινιών και των τηλεοπτικών σειρών, αλλά η πραγματική βία των ειδήσεων, τις οποίες βλέπουν όλα τα παιδιά και οι έφηβοι.

Ένα θετικό στοιχείο της τηλεόρασης είναι ότι οι γονείς ενημερώνονται για τις γνώσεις μας γύρω από τα ψυχολογικά θέματα και την ανατροφή των παιδιών. Δυστυχώς, όμως, οι συνηθισμένοι παρουσιαστές είναι ακατάλληλοι, και ο κόσμος μπερδεύεται και αδυνατεί να ξεχωρίσει τι είναι σωστό και τι όχι, βλέποντας και ακούγοντας συχνά αντιφατικές απόψεις και γνώσεις από αυτοδιοριζόμενους ειδικούς («σύμβουλοι» ψυχικής υγείας, γάμου, οικογένειας κ.λ.π.).

Η κατάρρευση των ιδεολογικών συστημάτων δημιούργησε σε όλους, αλλά ιδιαίτερα στη νεολαία, ένα ιδεολογικό κενό. Δεν υπάρχει ένα σύστημα ηθικών αξιών για να ρυθμίσουν τη ζωή τους. Η κοινωνική ζωή, όπου το άτομο βιώνει τη ζωή του μαζί με άλλους, έχει μειωθεί σημαντικά.

Είναι η εποχή μιας εγωκεντρικής αντίληψης του κόσμου, όπου ο καταναλωτισμός (που ενισχύεται με διαφημίσεις κ.λ.π. από το καπιταλιστικό σύστημα) οδηγεί σε έναν υλικό «ψευδοευδαιμονισμό» χωρίς ουσιαστική απόλαυση της ζωής. Η πολιτική απωθεί τους νέους γατί είναι ψεύτικη, ξύλινη, αποπροσανατολιστική κι εξυπηρετεί κατά κανόνα τα συμφέροντα ορισμένων ομάδων. Το θρησκευτικό αίσθημα έχει κι αυτό καταρρεύσει και γίνεται ακόμη χειρότερο από τον τρόπο που πολιτεύονται η Εκκλησία και οι εκπρόσωποί της.

Η πολιτική απάθεια δημιουργεί φόβο στους πολίτες και ιδιαίτερα στους νέους. Η αντιπαράθεση Ανατολής-Δύσης με θρησκευτικό επικάλυμμα έχει δημιουργήσει την τρομοκρατία που σήμερα είναι άκρως επικίνδυνη λόγω και της πρόσβασης τρομοκρατικών ομάδων σε όπλα επικίνδυνα υψηλής τεχνολογίας.

Ο πυρηνικός κίνδυνος που τρομοκράτησε τις αμέσως προηγούμενες γενιές υπάρχει και σήμερα από την τρομοκρατία ή και από ανεξέλεγκτα κράτη όπως η Β.Κορέα. Βέβαια και ο Δυτικός κόσμος έχει εμπλακεί σε πόλεμους συχνά άδικους και για όλους απροκάλυπτου συμφέροντος, όπως στο Ιράκ.

Το μέλλον της οικογένειας

Ανέφερα τηλεγραφικά μερικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη σημερινή οικογένεια και τείνουν να δημιουργήσουν μια εικόνα πιθανώνς διάλυσής της.

Είναι δύσκολο να κάνει κανείς μελλοντολογικές προβλέψεις. Θα περιορισθώ σε μερικές καθαρά προσωπικές απόψεις. Πιστεύω ότι οι βιολογικοί παράγοντες είναι εξαιρετικά ισχυροί κι έτσι τα δύο φύλα πάντα θα πλησιάζουν το ένα το άλλο. Βέβαια δεν είναι απαραίτητο να κάνουν οικογένεια. Οι ψυχολογικοί λόγοι είναι αυτοί που θα διατηρήσουν την οικογένεια. Ο άνθρωπος μεγαλώνει και δημιουργεί έντονο δεσμό με τη μητέρα κι αργότερα με όλη την οικογένεια και τείνει να το επαναβιώσει όταν μεγαλώνει. Η ανατροφή των παιδιών φαίνεται να γίνεται καλύτερα σε μια οικογένεια, παρόλο που υπήρξαν κι άλλες μορφές (π.χ. αρχαία Σπάρτη, κιμπούτζ στο Ισραήλ).

Οι κοινωνικές συνθήκες της σύγχρονης εποχής ωθούν στη δημιουργία οικογένειας. Ο καταναλωτισμός που ωθεί σε εργασία πολύωρη άνδρες και γυναίκες, η έλλειψη κοινωνικού ιστού και κοινωνικής ζωής με απότοκο το κλείσιμο και την εγωκεντρικότητα προκαλούν ένα αίσθημα ψυχικής ερημιάς. Το μόνο μέρος όπου ο άνθρωπος νιώθει ασφαλής και σημαντικός είναι μέσα στην οικογένεια και στις σχέσεις που δημιουργεί εκεί.

Η παγκοσμιοποίηση και η κοινωνία της πληροφορικής μας έδωσαν και θα μας δώσουν πολλά, αλλά επέτειναν το αίσθημα μοναξιάς κι ασημαντότητας του κάθε ατόμου, ιδιαίτερα στους μεγάλους αστικούς χώρους όπου ζει σήμερα το 70% περίπου του συνολικού πληθυσμού. Ο φόβος του θανάτου και ο φόβος του AIDS μας κάνουν να θέλουμε να έχουμε μια μόνιμη σχέση για να τους αντιμετωπίσουμε από κοινού – όπως όταν είμαστε παιδιά.

Συμπερασματικά πιστεύω ότι η οικογένεια θα συνεχίσει να υπάρχει για το προβλέψιμο μέλλον, παρά τις δυσκολίες και τη σύγχυση σήμερα. Θα υπάρξουν πιθανώς κάποιες σημαντικές αλλαγές. Ίσως ο γάμος να μην είναι ισόβιος, αλλά για καθορισμένο διάστημα (έως ότου μεγαλώσουν τα παιδιά) και μετά να είναι δυνητικά ανανεώσιμος.

Πιστεύω ότι η μονογαμικότητα θα υποστεί μια φυσιολογική έκλειψη. Ο άνθρωπος θα μπορεί να έχει μια σταθερή οικογένεια και κατά καιρούς κι άλλες σχέσεις. Αυτό, βέβαια, δημιουργεί προβλήματα γιατί και σήμερα αυτό συμβαίνει χωρίς να ομολογείται. Υψηλότατο ποσοστό ανδρών έχουν μία ή περισσότερες εξωσυζυγικές σχέσεις και αυξανόμενο ποσοστό γυναικών το ίδιο.

Η κατάσταση αυτή νομίζω ότι θα γίνει φανερή και θα είναι κομμάτι της οικογενειακής ζωής για όσους το έχουν ανάγκη. Κι από το ποσοστό π.χ. των ανδρών (που είναι με βάση διεθνείς στατιστικές πάνω από 90%) φαίνεται ότι η ανάγκη αυτή είναι φυσιολογική και γι’αυτό υπάρχει σχεδόν σε όλα τα θηλαστικά, ακόμη και στα λίγα είδη που δημιουργούν ζευγάρια.

Πιστεύω ότι το Διαδίκτυο θα αποτελέσει, ίσως, τον πιο σημαντικό τρόπο για να βρίσκει κανείς συντρόφους. Και σήμερα το ποσοστό στο εξωτερικό είναι πολύ μεγάλο κι αυξάνεται συνεχώς και στην Ελλάδα. Θα βελτιωθούν, ίσως, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες θα γίνεται αυτό.

«Η οικογένεια σε κρίση» εκδ.Ακρίτα, Αθήνα 2009, πρώτη δημοσίευση εδώ

Πηγή